10. Piśmienność pragmatyczna instytucji kościelnych w późnym średniowieczu
W późnym średniowieczu praktycznie wszystkie aspekty działalności administracyjnej, duszpasterskiej, sądowniczej i gospodarczej Kościoła katolickiego wiązały się z użytkowaniem słowa pisanego. Celem proponowanego panelu jest dyskusja nad chronologią i dynamiką rozwoju piśmienności pragmatycznej Kościoła polskiego w kontekście ciągle poszerzającej się wiedzy o mechanizmach rozwoju tej piśmienności w całym chrześcijaństwie zachodnim. Zależy nam na pogłębionym spojrzeniu na rozwój późnośredniowiecznej biurokracji kościelnej w obrębie prowincji: ryskiej, gnieźnieńskiej, a także lwowskiej, odpowiedzialnej za powstanie serii ksiąg rejestrujących działalność biskupa i jego urzędników, zwłaszcza oficjała i wikariusza generalnego in spiritualibus. Pragniemy, aby dyskusja na temat zachowanych ksiąg kościelnych z jednej strony dotyczyła technologii ich wytwarzania, przechowywania i przetwarzania, a z drugiej pozwoliła – w możliwie szeroki sposób – określić ich funkcje i znaczenie w coraz skuteczniejszym zarządzaniu jednostkami kościelnymi i duszpasterstwie.
10. Pragmatic Literacy of Church institutions in the Late Middle Ages
In the Late Middle Ages, actually all aspects of administrative, pastoral, judicial and economic activities of the Roman Church were associated with the use of the written word. The proposed panels are intended to encourage discussion on chronology and dynamics of pragmatic literacy of the Polish Church in the context of continuously growing knowledge of the mechanisms of this kind of literacy in Western Christianity. We wish to discuss more in-depth approaches to the late medieval ecclesiastical bureaucracy in the provinces of Gniezno, Lviv and Riga which growth enabled the production of registers recording activities of bishops and their officials, in particular deputy judges and vicars-general in spiritualibus. We hope that our discussion on the extant ecclesiastical records will serve to analyse technologies of their production and to study methods they were kept and revised. We also intend to examine – in a broadest possible conext – the functions of these records and their role in making the Church administration and ministry more effective.
Przedmiotem referatu będzie proces kształtowania się różnorodnych serii ksiąg uniwersyteckich należących do gatunku piśmiennictwa pragmatycznego. Uniwersytet stanowił złożoną strukturę, był korporacją korporacji. Jego wewnętrzna organizacja, łącząca hierarchię i kolegialność z daleko posuniętą autonomią, czerpała z wzorców wypracowanych przez instytucje kościelne i świeckie. Finansowe zaplecze bazowało na dochodach bezpośrednich m. in. z opłat od studentów i promowanych oraz na nadaniach i fundacjach władz świeckich, kościelnych, miejskich i osób prywatnych. W jaki sposób księgi odzwierciedlały rozwój instytucji i odpowiadały na zmieniające się potrzeby dokumentowania kolejnych obszarów funkcjonowania uczelni i związanych z nią instytucji? Jak przedstawia się typologia tych ksiąg? Przedstawione będą także próby wypracowywania jednolitych zasad kancelaryjnych na gruncie różnych instytucji uniwersyteckich oraz wpływ praktyk zwyczajowych i wspólnotowej pamięci na dokumentowane treści.
Księgi sądów kościelnych - źródło do badań nad życiem "zwykłego człowieka". Chłopi i mieszczanie w świetle XV-wiecznych ksiąg konsystorza lubelskiego
Celem niniejszego wystąpienia jest przedstawienie niewykorzystanych możliwości badawczych tkwiących w kościelnych źródłach sądowych w zakresie prowadzenia badań nad zwykłymi mieszkańcami miast i wsi. Podstawą źródłową do prowadzonych rozważań będą księgi konsystorza lubelskiego z XV stulecia. W pierwszej części wystąpienia zostaną scharakteryzowane rodzaje spraw rozpatrywanych przed sądem kościelnym, w których występowali przedstawiciele tych grup stanowych. Omówienie tej kwestii będzie osadzone w kontekście uprawnień sądowych przysługujących oficjałowi lubelskiemu, ale także z uwzględnieniem świadomości prawnej mieszczan i chłopów wnoszących sprawy. Następnie, w drugiej części, zgromadzony materiał zostanie przeanalizowany pod kątem potencjalnego wykorzystania do badań nad życiem codziennym niższych warstw stanowych. Tutaj szczególna uwaga zostanie zwrócona na wskazanie tematów i problemów badawczych formułowanych w oparciu o ten rodzaj źródeł.
Księgi konsystorza kaliskiego – ich treść i rola w działalności instytucji
W swoim wystąpieniu mam zamiar zająć się księgami konsystorza kaliskiego z pierwszej połowy XVI wieku. Księgi sądów kościelnych są powszechnie uznawane za najważniejsze źródło do poznania społeczeństwa średniowiecznej Polski, a szczególnie jego warstw niższych i średnich, słabo uchwytnych w bardziej przystępnych typach źródeł. Jednocześnie masa zachowanych ksiąg sądowych jest ciągle materiałem słabo rozpoznanym źródłoznawczo. Na przykładzie akt oficjalatu foralnego kaliskiego chciałbym przedstawić mechanizmy i warunku, które zadecydowały o powstaniu znanej nam treści ksiąg wpisów tej instytucji. Opiszę instytucjonalne pochodzenie zapisek znajdujących się aktach (to nie ograniczało się do wpisów sądu oficjała kaliskiego i działającego przy nim urzędu notarialnego) oraz rozważę kompletność tych ksiąg pod względem rejestracji procesu sądowego. W referacie przedstawię analizy statystyczne przeprowadzone na ponad 6,5 tysiąca zapisek z akt kaliskich.
Vigore appellacionis ad sedem metropoliticam Gnesnensem primaticam. Odwołania od wyroków sądów kościelnych metropolii lwowskiej do sądu prymasa Polski
Od ok. połowy XV w. sąd arcybiskupa gnieźnieńskiego (i jego oficjała)pełnił funkcję instancji odwoławczej od wyroków sądów kościelnych metropolii lwowskiej. Na potrzeby badań nad prerogatywami prymasa Polski, wstępny i z założenia niepełny wykaztakich apelacji z okresu od 1449 r. (data najstarszej zachowanej zapiski) do 1518 r.opracował niegdyś ks. Józef Nowacki. Zestawił ok. 30 przypadków odwołań od orzeczeń sądów I i II instancji z (archi)diecezji lwowskiej, przemyskiej, chełmskiej, kamienieckiej i łuckiej. Jego lista – wymagająca weryfikacji i uzupełnień – nie oferuje zbyt wielu szczegółów. Gromadzona w trakcie dwu- lub trójinstancyjnych postępowań odwoławczych dokumentacja, będąca świadectwem rozbudowanej biurokracji kościelnej późnego średniowiecza, zasługuje na wnikliwsze rozpoznanie.Przedmiotem wystąpienia będzie nie tylko charakterystyka ogółu tego rodzaju spraw(do początku XVI w.), lecz także analiza odnośnych zapisek z punktu widzenia procedury sądowej i praktyki kancelaryjne
Druga strona dokumentu – katedralne loci scribendi i ich praktyka „archiwizacji” świadectw prawnych do poł. XIV w.
Od pewnego czasu w studiach dyplomatycznych postuluje się mocniejsze uwzględnianie „całego życia” dokumentu – nie tylko jego wystawiania, lecz również przechowywania i użytkowania. Moje badania nad XIII-wiecznym kopiariuszem katedry płockiej dowiodły, że jego powstanie poprzedzała „inwentaryzacja” dyplomów będących w posiadaniu katedry, w trakcie której powstały całe serie not dorsalnych. Dalsze kwerendy ujawniły obecność tego typu zapisków w innych polskich zbiorach katedralnych. Celem referatu jest przedstawienie tych właściwie niezauważonych przez badaczy praktyk piśmienności pragmatycznej, utrwalonych na odwrociach dyplomów. Odkryte noty pozwalają przyjrzeć się dawnym dokumentom z perspektywy średniowiecznego użytkownika. Jak postaram się wykazać, badania nad notami dorsalnymi mają duże znaczenie dla ogólniejszych rozważań nad recepcją dokumentu oraz jego rolą w szerzej pojętych strategiach pamięci – tworzeniu jej repozytoriów (archiwów) i kształtowaniu tożsamości instytucjonalnej.
Wybrane aspekty funkcjonowania konsystorza gnieźnieńskiego w 1. połowie XV wieku: siedziby - terminy - notariusze
Celem referatu jest przedstawienie zarówno siedzib oficjalatu i wikariatu generalnego gnieźnieńskiego w 1. połowie XV wieku (np. w pierwszych dwóch dekadach XV w. sesje odbywały się w domu oficjała Mikołaja Strzeszkowica) jak i terminów posiedzeń konsystorza (odraczanych np. z powodu zarazy). W wystąpieniu zostaną także ukazane sylwetki pisarzy konsystorza gnieźnieńskiego: notariuszy publicznych, rekrutujących się najczęściej z niższego duchowieństwa katedralnego, ich dalsza kariera kościelna, a przede wszystkim wytwory ich pracy kancelaryjnej: księgi konsystorza gnieźnieńskiego (wraz z próbą charakterystyki formularza protokołów sądowych w kilku wybranych okresach).
Piśmiennictwo pragmatyczne w procesie dydaktycznym późnośredniowiecznego Uniwersytetu Krakowskiego
Ogólne zasady organizacji, funkcjonowania Studium Generalne określały statuty. Zawierały one między innymi prawy i obowiązki studentów, a także ogólne założenia programowe. Brak w nich jednak szczegółowych informacji o tym, w jaki sposób organizowano proces dydaktyczny. Nie regulowały, w jaki sposób (ustnie czy pisemnie) miały być zapowiadane tematy i terminy wykładów, ćwiczeń, dysput oraz inne wydarzenia uniwersyteckie. Nie opisywały, jak należy weryfikować czy student wysłuchał wykładów i odbył ćwiczenia, wymagane do uzyskania stopnia. Nieliczne zachowane egzemplarze ogłoszeń uniwersyteckich poświadczają, że bardzo wcześnie zastosowano piśmienność w codziennej komunikacji wewnętrznej w Uniwersytecie Krakowskim.
Piśmienność pragmatyczna kleru parafialnego. Rachunki plebana w Brodnicy z lat 1439-1445
Rachunki plebana w Brodnicy z lat 1439-1445 są przykładem piśmienności pragmatycznej kleru parafialnego. Duchowny notował w nich swoje przychody z ofiar mszalnych, opłat pogrzebowych czy brackich. Źródło pozwala tym samym na wgląd w życie codzienne parafii w kontekście działalności liturgicznej i duszpasterskiej kapłana. Mimo prywatnego charakteru odsłania praktyczne funkcjonowanie lokalnej instytucji kościelnej. Jest rzadkim przykładem skrupulatnie prowadzonej rachunkowości plebana małego miasta. Referat będzie próbą przyjrzenia się piśmienności kleru niższego w Prusach na przykładzie tego źródła. Problem zostanie zaprezentowany w szerszym kontekście rachunkowości dotyczącej życia parafialnego, z uwzględnieniem rachunków witryków.
Formularz wilanowski (BJ rks 7759) jako świadectwo administracji diecezją krakowską w XV wieku
Kodeks rękopiśmienny znany pod nazwą Formularza wilanowskiego jest skomponowany z różnego rodzaju pism z przewagą dokumentów i mandatów biskupich pochodzących z okresu pontyfikatu dwóch biskupów krakowskich: Zbigniewa Oleśnickiego i Tomasza Strzępińskiego, jak również z lat 1461-1463, czyli okresu konfliktu na tle obsadzenia tej diecezji między Jakubem Sienieńskim i jego zwolennikami a królem Kazimierzem Jagiellończykiem. Wiele zawartych w tym kodeksie pism nie zostało nigdy opublikowanych drukiem i tym bardziej stanowić może przedmiot analizy, ukazując piśmienność pragmatyczną epoki w służbie Kościoła w piętnastowiecznej Polsce.
Biurokracja na plebanii. Najstarsza księga rachunkowa parafii św. Jakuba w Nysie (1484 – 1542)
Dla parafii św. Jakuba w Nysie zachował się korpus ksiąg rachunkowych, w których najstarsze zapisy sięgają lat 80. XV w. Z tego okresu źródła tego rodzaju są niezwykle rzadkie i nie jest znany podobny zabytek z terenu metropolii gnieźnieńskiej. Parafia nyska należała do dużych miejskich parafii na późnośredniowiecznym Śląsku i obejmowała nie tylko całe miasto, ale i kilka okolicznych wsi. Liczbę wiernych w 1500 r. można szacować na ok. 6500 osób. Najstarsza księga rachunkowa zawiera zarówno wpisy odnoszące się do różnych typów dochodów, jak i wykazy wydatków w gospodarstwie plebańskim. Ich analiza pozwala wnikliwie przyjrzeć się roli pisma w zarządzie majątkiem parafii.
Johann Thies z Królewca i jego piśmienność pragmatyczna (1515-1540)
Celem referatu jest przedstawienie sylwetki Johanna Thiesa, kanonika sambijskiego i urzędnika książęcego, przez pryzmat jego działalności kancelaryjnej oraz wytworzonej przez niego dokumentacji. Okres jego aktywności przypada na kluczowy moment w dziejach Prus Zakonnych – czas transformacji politycznej i religijnej związanej z sekularyzacją państwa zakonnego w 1525 roku i jego przekształceniem w świeckie Prusy Książęce. Dokumentacja ta obejmuje zarówno akty urzędowe wydawane w ramach struktur zakonnych przed 1525 rokiem, jak i teksty tworzone w służbie księcia Albrechta Hohenzollerna po sekularyzacji Prus.
Akta administratora diecezji krakowskiej Jana Rzeszowskiego z 1471 r.
Najstarsze akta czynności administratora diecezji "sede vacante" powstałe w metropolii gnieźnieńskiej pochodzą z Krakowa. Ich prowadzenie rozpoczął kilka dni po śmierci biskupa krakowskiego Jana Lutka z Brzezia (24 V 1471) ówczesny administrator stołecznej diecezji – Jan Rzeszowski (zm. 1488). Rejestracja podjętych przez niego czynności trwała do 15 VIII 1471, kiedy został wybrany nowym biskupem krakowskim. Efektem rejestracji jest zachowany w Archiwum Krakowskiej Kurii Metropolitalnej 16-stronicowy poszyt. Zawiera ponad 120 wpisów dotyczących czynności Rzeszowskiego, podjętych głównie w sprawach sądowych i gospodarczych. Celem referatu będzie przedstawienie roli akt Rzeszowskiego w procesach zarządzania diecezją, kiedy był jej administratorem. Przedstawię treść akt i sposób ich prowadzenia, wskażę też kto był za to odpowiedzialny. Referat ma stanowić przyczynek do dyskusji nad dwoma problemami: serią ksiąg "acta administratorialia" i kancelarią administratora diecezji "sede vacante".
